Uzależnienia, niezależnie od tego czy dotyczą substancji psychoaktywnych, czy problemowych zachowań, są poważnym problemem zdrowotnym. Mają złożone przyczyny, poważne skutki dla zdrowia psychicznego i fizycznego oraz prowadzą do licznych komplikacji życiowych, które mogą wymagać specjalistycznego leczenia. Sprawdź, jak rozpoznać uzależnienie!

Czym jest uzależnienie?

Uzależnienie to choroba, w której osoba traci kontrolę nad używaniem określonej substancji (np. alkoholu, narkotyków) lub wykonywaniem określonego zachowania (np. hazardu, korzystania z Internetu), pomimo doświadczania negatywnych konsekwencji. Charakteryzuje się silną, trudną do przezwyciężenia potrzebą powtarzania danej czynności lub zażywania substancji.

Na poziomie fizjologicznym uzależnienie wiąże się ze zmianami w mózgu, szczególnie w układzie nagrody, co sprawia, że osoba uzależniona odczuwa silną potrzebę kontynuowania danej aktywności, aby poczuć się lepiej lub uniknąć objawów odstawienia (jak drżenie, niepokój, ból). 

Na poziomie psychologicznym obserwuje się obsesyjne myślenie
o danej substancji lub zachowaniu oraz utrata zdolności do kontrolowania swoich działań.

Uzależnienia można podzielić na dwie grupy:

  • Uzależnienia od substancji – obejmują używanie alkoholu, narkotyków, nikotyny, leków.
  • Uzależnienia behawioralne – dotyczą zachowań takich jak hazard, korzystanie
    z mediów społecznościowych, kompulsywne zakupy, jedzenie, seks.

W obu wymienionych grupach uzależnienie wpływa negatywnie na życie osoby, często prowadząc do problemów zdrowotnych, społecznych, rodzinnych, zawodowych
i emocjonalnych. 

Najczęściej wymieniane substancje uzależniające to alkohol, narkotyki (np. amfetamina, heroina, kokaina), nikotyna oraz leki uspokajające i nasenne. Jednak uzależnienia behawioralne, takie jak hazard, uzależnienie od Internetu, zakupoholizm, seks czy kompulsywne jedzenie, stają się coraz większym problemem.

Mechanizmy uzależnienia, zarówno przy uzależnieniu od substancji, jak i czynności są podobne – zachodzi zmiana w układzie nagrody mózgu, co prowadzi do obsesyjnej potrzeby powtarzania szkodliwego zachowania.

Przyczyny uzależnień

Uzależnienia, zarówno od substancji chemicznych, jak i zachowań, mają złożone przyczyny. Mogą wynikać z predyspozycji genetycznych, zaburzeń neurochemicznych oraz czynników społeczno-kulturowych. Stres, presja społeczna, trudne doświadczenia życiowe, traumy mogą prowadzić do poszukiwania przyjemności i ulgi w substancjach psychoaktywnych lub destrukcyjnych zachowaniach.

Genetyczne predyspozycje do uzależnień mogą sprawić, że niektóre osoby są bardziej podatne na rozwój nałogów niż inne. Geny mogą odpowiadać za zmienioną wrażliwość na działanie substancji psychoaktywnych oraz różnice w funkcjonowaniu układu nagrody w mózgu.

Zaburzenia neurochemiczne, szczególnie te związane z dysfunkcjami neuroprzekaźników takich jak dopamina, mogą prowadzić do poszukiwania substancji lub zachowań, które tymczasowo poprawiają samopoczucie. Mózg zaczyna kojarzyć dane substancje lub zachowania z przyjemnością, co z czasem zmienia jego funkcjonowanie.

Czynniki społeczno-kulturowe, takie jak presja społeczna, moda na pewne zachowania (np. picie alkoholu), wpływy rówieśnicze czy dostępność substancji, również odgrywają kluczową rolę w rozwijaniu uzależnień.

Traumy i przewlekły stres, wynikające z trudnych doświadczeń życiowych, mogą skłaniać osoby do sięgania po substancje w celu „ucieczki” od problemów, co z czasem prowadzi do uzależnienia.

Objawy uzależnienia

  • Głód – osoby uzależnione mogą odczuwać silne pragnienie lub poczucie przymusu zażywania/wykonywania danej aktywności.
  • Trudności w kontrolowaniu zachowań związanych z zażywaniem/problemowymi czynnościami: problem z powstrzymaniem się od rozpoczęcia zażywania/aktywności, trudność w zakończeniu zażywania/aktywności po osiągnięciu wcześniej ustalonej ilości/czasu, nieskuteczność prób ograniczenia lub kontrolowania zażywania/aktywności.
  • Fizyczne objawy odstawienia pojawiające się, gdy spożycie substancji/wykonywanie problematycznego zachowania jest ograniczone lub przerwane, takie jak: drżenie mięśni, podwyższone ciśnienie krwi, nudności, wymioty, biegunki, problemy ze snem, rozszerzone źrenice, sucha jama ustna, nadmierne pocenie się, zaburzenia snu, niepokój, drażliwość, lęki, ataki padaczki, halucynacje wzrokowe lub słuchowe, majaczenie drżenne. Możliwe jest również stosowanie danej substancji lub innych, podobnie działających (np. leków) w celu złagodzenia objawów lub ich uniknięcia.
  • Zwiększona tolerancja objawiająca się koniecznością spożycia większych ilości substancji lub większej ilości wykonywania zachowania, aby osiągnąć ten sam efekt, który wcześniej wywoływała mniejsza dawka lub mniejsza ilość wykonywanej aktywności.
  • Z powodu angażowania się w zażywanie danej substancji lub w daną aktywność dochodzi do zaniedbywania innych źródeł przyjemności i zainteresowań, a coraz więcej czasu poświęcane jest na zdobycie substancji lub wykonywanie danej czynności, zażywanie oraz łagodzenie skutków zażycia.
  • Kontynuowanie problematycznych aktywności lub zażywania substancji pomimo oczywistych, znanych szkodliwych konsekwencji dla zdrowia i życia osoby, przy jednoczesnym ignorowaniu tych szkód.

Skutki uzależnień

Uzależnienia mają daleko idące konsekwencje zdrowotne, społeczne i psychiczne. Mogą prowadzić do uszkodzeń narządów (wątroba, serce, mózg) w przypadku nadużywania substancji. Osoby uzależnione często doświadczają także izolacji społecznej, problemów rodzinnych, finansowych i zawodowych, a w skrajnych przypadkach – kryzysu bezdomności.

Uzależnienia mogą też współwystępować z różnymi zaburzeniami, takimi jak depresja, lęk czy zaburzenia osobowości, a jedno zaburzenie może nasilać objawy drugiego.

Jak skutecznie radzić sobie z uzależnieniami?

Jak widać, bez względu na to, czego dotyczą uzależnienia, stanowią one poważny problem zdrowotny. Nie tylko wpływają na zdrowie fizyczne i psychiczne, ale mogą także niszczyć życie zawodowe, rodzinne, czy społeczne.

Szansę na odzyskanie kontroli nad swoim życiem i powrót do zdrowia daje terapia uzależnień. Skuteczna terapia uzależnień wymaga podejścia, które obejmuje leczenie zarówno samego uzależnienia, jak i współistniejących zaburzeń. A im szybciej zostaną podjęte kroki w kierunku terapii, tym większe szanse na skuteczne wyjście z nałogu. 

Autorka:

Aleksandra Witkowska, Doktorantka, Psycholog dorosłych, Psychoterapeuta uzależnień

Przeczytaj także: Trzy mechanizmy uzależnienia. Dlaczego osoba uzależniona pozostaje w nałogu