Spis treści:
Towarzyszenie bliskiemu w chorobie paliatywnej to doświadczenie, które często obciąża psychicznie całą rodzinę. Psychoterapia wspiera opiekunów i najbliższych, pomagając im zrozumieć własne emocje, odzyskać równowagę oraz lepiej radzić sobie z wyzwaniami. Jak dokładnie przebiega, ile trwa oraz jakie metody stosują specjaliści?
W artykule omówiono wyzwania emocjonalne, z jakimi mierzą się rodziny osób w opiece paliatywnej, oraz znaczenie psychoterapii w utrzymaniu równowagi psychicznej opiekunów. Psycholog Patrycja Grzesikiewicz wyjaśnia, jak przebiega taka terapia. Omawia jej etapy, metody i techniki. Pokazuje też, jak regularna praca z terapeutą pomaga odzyskać siły, lepiej rozumieć emocje i budować zdrowsze relacje z bliskimi.
Czym jest opieka paliatywna i kiedy staje się potrzebna?
Opieka paliatywna to kompleksowe wsparcie medyczne, psychologiczne i emocjonalne, którego celem jest poprawa jakości życia pacjentów z chorobami nieuleczalnymi oraz ich rodzin. W przeciwieństwie do leczenia przyczynowego, które koncentruje się na zwalczaniu choroby, opieka paliatywna skupia się na łagodzeniu objawów, minimalizowaniu skutków ubocznych terapii oraz zaspokajaniu potrzeb psychospołecznych i duchowych chorego.
Kluczowe założenia opieki paliatywnej:
- poprawa komfortu życia pacjenta poprzez kontrolę bólu i innych objawów choroby,
- wsparcie emocjonalne i psychologiczne dla pacjenta,
- pomoc w adaptacji do zmian wynikających z choroby,
- tworzenie przestrzeni do rozmów o potrzebach, lękach i decyzjach dotyczących dalszego leczenia,
- wspieranie rodziny zarówno w trakcie opieki, jak i po stracie bliskiej osoby.
Opiekę paliatywną rozważa się przede wszystkim, gdy:
- choroba jest zaawansowana i nie poddaje się leczeniu przyczynowemu,
- leczenie onkologiczne jest zbyt obciążające lub nieprzynoszące oczekiwanych efektów,
- pacjent doświadcza silnych objawów fizycznych lub emocjonalnych,
- rodzina potrzebuje wsparcia w organizacji opieki.
Dlaczego bliscy pacjentów objętych opieką paliatywną mogą potrzebować pomocy psychologa?
W przypadku opieki paliatywnej dochodzi do zjawiska kumulacji stresorów, które dotyczą jednocześnie codziennych obowiązków, reorganizacji życia, niepewności co do przyszłości i silnych emocji związanych z nieuchronną utratą.
Rodziny i opiekunowie często przejmują odpowiedzialność za niemal wszystkie aspekty codziennego funkcjonowania chorego. To prowadzi do:
- znacznego przeciążenia fizycznego i chronicznego zmęczenia,
- zaburzeń rytmu snu i czuwania,
- rezygnacji z własnych potrzeb, pracy czy życia towarzyskiego,
- poczucia, że całe życie rodziny koncentruje się wokół chorego, co zwiększa ryzyko izolacji społecznej.
Towarzyszenie bliskiej osobie w procesie choroby terminalnej wiąże się także z ogromnym obciążeniem emocjonalnym:
- ciągłym stresem i niepewnością dotyczącą przyszłości,
- poczuciem bezradności wobec cierpienia chorego,
- przedłużoną żałobą – proces żałoby często zaczyna się już w momencie diagnozy, na długo przed faktyczną utratą,
- poczuciem winy – gdy pojawia się zmęczenie, złość, potrzeba odpoczynku lub własnej przestrzeni,
- nasileniem objawów lękowych, stanów depresyjnych i zaburzeń adaptacyjnych.
Jakie formy psychoterapii są dostępne dla opiekunów osób objętych opieką paliatywną?
Rodziny i opiekunowie osób objętych opieką paliatywną mogą korzystać z różnych form wsparcia psychoterapeutycznego, dostosowanych do ich potrzeb, możliwości czasowych i emocjonalnych. Obecnie dostępne są zarówno terapie stacjonarne (w gabinetach i ośrodkach wsparcia), jak i psychoterapia online, która odbywa się całkowicie zdalnie.
Psychoterapia może mieć także charakter indywidualny, rodzinny lub grupowy, w zależności od potrzeb i dynamiki sytuacji.
Jakie są korzyści z psychoterapii online w porównaniu do tradycyjnych spotkań w gabinecie?
W kontekście opieki paliatywnej, gdy życie rodziny koncentruje się wokół chorego, a organizacja codzienności staje się wyjątkowo wymagająca, psychoterapia online stanowi elastyczną i skuteczną formę wsparcia.
Umożliwia korzystanie z pomocy psychologa bez konieczności dojazdów, co pozwala zaoszczędzić czas i energię, które mogą być przeznaczone na kontakt nad bliskim. Daje możliwość uczestniczenia w terapii z dowolnego miejsca, co jest szczególnie ważne, gdy opiekunowie chcą pozostać blisko chorego, a jednocześnie potrzebują wsparcia emocjonalnego.
Sesje online zwiększają również dostępność specjalistów, pozwalając na wybór terapeuty najlepiej dopasowanego do potrzeb rodziny, niezależnie od lokalizacji.
Jakie metody i techniki stosuje się w psychoterapii online dla opiekunów w opiece paliatywnej?
Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: Temat psychoterapii online w kontekście opiekunów osób objętych opieką paliatywną zyskuje coraz większe znaczenie we współczesnej praktyce klinicznej. Wybór odpowiedniej metody terapeutycznej powinien uwzględniać charakter i nasilenie obciążenia emocjonalnego, jakiego doświadczają opiekunowie.
Przykładowo, w przypadku osób mierzących się z poczuciem winy, lękiem czy bezradnością, skuteczne może być zastosowanie techniki restrukturyzacji poznawczej wywodzącej się z nurtu poznawczo-behawioralnego. Polega ona na identyfikowaniu i modyfikowaniu myśli automatycznych poprzez zastępowanie ich bardziej adaptacyjnymi interpretacjami.
Uzupełnieniem mogą być techniki relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe oraz psychoedukacja w zakresie stresu opiekuńczego i mechanizmów wypalenia. Z kolei terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) okazuje się szczególnie pomocna dla opiekunów zmagających się z poczuciem bezsilności, utratą i przewlekłym stresem egzystencjalnym. W tym podejściu stosuje się ćwiczenia uważności oraz techniki dystansowania się od trudnych myśli, które wspierają proces akceptacji cierpienia i pomagają żyć w zgodzie z własnymi wartościami mimo doświadczanego bólu emocjonalnego.
Jakie są główne etapy terapii?
Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: Proces terapii można podzielić na kilka kluczowych etapów, z których każdy pełni istotną rolę w budowaniu zmiany i wspieraniu dobrostanu osoby uczestniczącej w terapii.
Pierwszym etapem jest nawiązanie kontaktu terapeutycznego. Na tym etapie głównym celem jest stworzenie bezpiecznej, akceptującej przestrzeni oraz budowanie zaufania między terapeutą a pacjentem. To czas, w którym terapeuta poznaje kontekst życiowy i emocjonalny opiekuna – jego rolę, zakres obowiązków opiekuńczych, stan zdrowia bliskiej osoby oraz dostępne formy wsparcia. Równocześnie diagnozuje się objawy przeciążenia, stresu, żałoby antycypacyjnej, a także możliwe symptomy depresyjne lub lękowe. Fundamentem tej fazy jest empatyczne zrozumienie sytuacji pacjenta i stworzenie warunków, w których może on poczuć ulgę oraz akceptację dla swoich emocji.
Drugi etap obejmuje ustalenie celów terapeutycznych i kontraktu. Wspólnie z pacjentem określa się priorytety, czyli to, nad czym warto pracować w pierwszej kolejności. Może to dotyczyć redukcji napięcia emocjonalnego, nauki stawiania granic, poprawy jakości snu czy lepszego planowania odpoczynku. Ustalany jest także zakres współpracy – częstotliwość spotkań, czas trwania terapii oraz wskaźniki postępu, które pozwalają ocenić skuteczność procesu.
Kolejna faza to właściwa praca terapeutyczna, w której terapeuta dobiera odpowiednie techniki i interwencje w zależności od potrzeb i gotowości pacjenta. Może to obejmować elementy terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), pracy z emocjami, treningu relaksacyjnego czy psychoedukacji. W tej fazie pojawia się pogłębianie świadomości emocjonalnej, nauka nowych strategii radzenia sobie ze stresem oraz wprowadzanie stopniowych zmian w codziennym funkcjonowaniu.
Ostatnim etapem jest zakończenie terapii, które stanowi ważny moment podsumowania i refleksji. Omawia się osiągnięte cele, utrwalone umiejętności oraz planuje sposoby dbania o siebie po zakończeniu procesu. Celem tej fazy jest wzmocnienie poczucia samodzielności pacjenta i przygotowanie go do dalszego radzenia sobie z wyzwaniami życiowymi w sposób bardziej świadomy i zrównoważony.
Czy terapia skupia się na przeszłości, tym, co jest teraz, czy przygotowaniu na to, co będzie po śmierci?
Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: W psychoterapii opiekunów osób objętych opieką paliatywną uwzględnia się trzy perspektywy czasowe – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość – które wzajemnie się przenikają, tworząc całościowy proces wspierania psychicznego. Praca z przeszłością koncentruje się na zrozumieniu doświadczeń, które ukształtowały sposób przeżywania opieki i reagowania na trudne emocje. Terapeuta pomaga opiekunowi rozpoznać utrwalone przekonania, a także nadać sens wcześniejszym doświadczeniom straty i żalu. Nie chodzi o powrót do tego, co było, lecz o zrozumienie, jak przeszłość wpływa na to, co dzieje się obecnie.
Teraźniejszość stanowi główny obszar pracy terapeutycznej. Skupia się ona na redukcji stresu, wspieraniu emocjonalnym i wzmacnianiu zdolności do samoregulacji w sytuacji ciągłego obciążenia. Celem jest rozwijanie akceptacji wobec trudnych emocji, przywracanie równowagi między dawaniem a odpoczynkiem oraz nauka życzliwości wobec siebie.
Praca terapeutyczna ukierunkowana na przyszłość koncentruje się na emocjonalnym przygotowaniu opiekuna do nieuchronnej straty oraz wspieraniu go w stopniowym budowaniu nowego poczucia tożsamości po zakończeniu opieki. Ten etap pozwala na doświadczenie i wyrażenie żałoby antycypacyjnej, czyli przeżywania smutku, lęku i poczucia utraty jeszcze przed śmiercią bliskiej osoby.
Terapia stwarza bezpieczną przestrzeń do rozmowy o trudnych emocjach, oswajania lęku przed rozstaniem oraz poszukiwania sensu mimo bólu. Pomaga także w planowaniu codzienności po śmierci chorego, odnajdywaniu rytmu życia na nowo i stopniowej odbudowie relacji z samym sobą. Szczególnie istotny jest okres terminalny, który ma ogromne znaczenie zarówno dla chorego, jak i jego rodziny. To moment, którego nie należy postrzegać jako „straconego”, lecz jako wyjątkową szansę na świadome przygotowanie się do pożegnania.
W tym czasie terapeuta może wspierać rodzinę w nauce towarzyszenia osobie umierającej: zachowania spokoju, zapewnienia ciszy, akceptacji potrzeby podawania leków przeciwbólowych do końca, nawet jeśli pacjent jest nieprzytomny, a także obecności pełnej delikatności i szacunku, bez prób przywoływania chorego czy dramatycznych reakcji emocjonalnych.
W efekcie terapia obejmuje cały wymiar doświadczenia opiekuna. Pomaga zrozumieć przeszłość, znaleźć równowagę w teraźniejszości i przygotować się na przyszłość z większą akceptacją, spokojem i współczuciem wobec siebie.
Czy terapia wspiera tylko w radzeniu sobie z własnymi emocjami, czy pomaga także w poprawie komunikacji z rodziną i chorym?
Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: Pomoc psychologiczna nie ogranicza się wyłącznie do pracy nad emocjami opiekuna – jej działanie jest znacznie szersze i wielowymiarowe. Obejmuje nie tylko wsparcie emocjonalne, lecz także rozwijanie umiejętności komunikacyjnych, które pozwalają na budowanie bardziej otwartych, empatycznych i spokojnych relacji z bliskimi oraz z osobą chorą.
Włączenie psychoterapii lub konsultacji psychologicznej często przekłada się na poprawę jakości leczenia, lepsze funkcjonowanie całego systemu rodzinnego oraz wzrost jakości życia, zarówno chorego, jak i jego opiekunów.
W Polsce w oddziałach onkologicznych i hospicyjnych pracują psychoonkolodzy, którzy otaczają wsparciem nie tylko pacjentów, ale również ich rodziny. Dostępne są również grupy terapeutyczne, stowarzyszenia oraz grupy samopomocowe, które oferują przestrzeń do dzielenia się doświadczeniem, uczenia się skuteczniejszej komunikacji i odnajdywania równowagi emocjonalnej w obliczu choroby bliskiej osoby. Takie interdyscyplinarne podejście pozwala spojrzeć na sytuację w sposób całościowy; obejmujący emocje, relacje i jakość życia wszystkich zaangażowanych osób.
Po jakim czasie mogę poczuć różnicę?
Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: To, kiedy pojawi się zauważalna poprawa, jest kwestią bardzo indywidualną. Każdy proces terapeutyczny przebiega w swoim tempie. Zależy to od wielu czynników: charakteru relacji z osobą chorą, stopnia emocjonalnego obciążenia, długości trwania opieki, a także od cech osobowości i dotychczasowych sposobów radzenia sobie ze stresem.
U niektórych osób ulga i poczucie uporządkowania emocji pojawiają się już po kilku spotkaniach, gdy mogą po raz pierwszy bezpiecznie wypowiedzieć to, co dotąd tłumili w sobie. Dla innych proces ten wymaga więcej czasu, by utrwalić nowe strategie radzenia sobie, nauczyć się dbać o siebie i komunikować swoje potrzeby w sposób bardziej świadomy i spokojny.
Najważniejsze jest jednak to, że każda praca nad sobą – nawet jeśli zmiany pojawiają się stopniowo – prowadzi do większej równowagi, odporności psychicznej i poczucia sensu w doświadczeniu opieki.
Socha, B., Kutnohorská, J., Zielińska, M., Kowalik, J., Kopański, Z., Skura-Madziąła, A., & Tabak, J. (2011). Ocena jakości życia członków rodzin pacjentów w terminalnym okresie choroby nowotworowej w warunkach domowych [The evaluation of the quality of life in patients’ families during terminal malignancy at home]. Journal of Public Health, Nursing and Medical Rescue, 2, 20–25.
de Walden-Gałuszko, K. (1996). U kresu: Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi. Wydawnictwo Medyczne MAKmed.
Aniśko-Trambecka, P., & Krajewska-Kułak, E. (2024). Standard wsparcia rodzin dorosłych pacjentów onkologicznych. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
Andrzejuk, J., Biernacka, R., & Lewandowski, T. (2015). Opieka paliatywna — istotny element postępowania multidyscyplinarnego w onkologii. Onkologia w Praktyce Klinicznej, 11(1), 20–25.
