Współcześnie słowo „narcyzm” jest często używane w odniesieniu do osób pewnych siebie lub skoncentrowanych na sobie, choć nie zawsze mają one narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD). Tymczasem NPD to poważne zaburzenie psychiczne. Czym naprawdę jest i jakie są jego objawy?

Tekst wyjaśnia, czym jest narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD) oraz jak różni się od potocznego rozumienia narcyzmu. Opisuje objawy, typy zaburzenia oraz ich wpływ na relacje i codzienne funkcjonowanie. Przedstawia także możliwe przyczyny NPD, takie jak czynniki genetyczne, styl wychowania czy trauma. W artykule znajdują się również komentarze psychologa, które rzucają światło na mechanizmy obronne osób z NPD, przebieg terapii i podejścia wykorzystywane w pracy psychoterapeutycznej.

Czym jest narcyzm?

Narcyzm to pojęcie wywodzące się z mitologii greckiej, symbolizujące przesadną miłość do siebie i brak empatii. Według mitu Narcyz był młodzieńcem o wyjątkowej urodzie, który odrzucał uczucia innych. W ramach kary bogowie sprawili, że zakochał się we własnym odbiciu, a nie mogąc się od niego oderwać, zmarł z tęsknoty.

W psychologii termin ten odnosi się do trzech głównych aspektów:

  • Normatywnego etapu rozwoju – psycholog Patrycja Grzesikiewicz wskazuje, że w procesie rozwoju dzieci i młodzieży pewien poziom narcystycznych cech jest normatywny (Grzegorzewska, Cierpiałkowska, Borkowska, 2020). Rozwojowe u dzieci jest to, gdy koncentrują uwagę otoczenia na sobie, na swoim pragnieniu docenienia, chwalenia przez innych, gdy doznają poczucia niesamowitych możliwości i zdolności. Z czasem, w miarę zdobywania doświadczeń społecznych, dzieci uczą się empatii, rozumienia perspektyw innych osób, a wrażliwość na własnym punkcie maleje.
  • Cechy osobowości – trwałej postawy charakteryzującej się egocentryzmem, potrzebą uznania i dążeniem do potwierdzania własnej wartości przez otoczenie.
  • Zaburzenia osobowości – klinicznego problemu psychicznego, określanego jako narcystyczne zaburzenie osobowości; sklasyfikowanego w DSM-V (skrót: NPD) oraz ICD-10 (skrót: NZO).

W kontekście klinicznym narcyzm jest, więc rozpoznawany jako zaburzenie osobowości, które prowadzi do poważnych trudności w relacjach międzyludzkich oraz w codziennym funkcjonowaniu.

Osoby z NPD mają zawyżone poczucie własnej wartości, nieustanną potrzebę podziwu oraz trudności w budowaniu zdrowych relacji. Ich zachowania często prowadzą do problemów w życiu osobistym i zawodowym, a także mogą negatywnie wpływać na otoczenie.

Rodzaje narcyzmu

​W psychologii wyróżnia się różne formy narcyzmu, które klasyfikowane są na podstawie sposobu wyrażania cech narcystycznych i ich wpływu na relacje z otoczeniem.

Narcyzm wielkościowy, zwany także jawnym, charakteryzuje się silnym poczuciem własnej wartości, arogancją i potrzebą dominacji. Osoby o tym typie osobowości często eksploatują innych, oczekują specjalnego traktowania i otwarcie dążą do uznania.

W przeciwieństwie do nich, narcyz wrażliwy – nazywany również ukrytym – przejawia swoją wyjątkowość w sposób bardziej subtelny. Cechuje go wewnętrzne poczucie wyższości, które łączy się jednak z niską samooceną i nadwrażliwością na krytykę. Osoba nim dotknięta z pozoru może sprawiać wrażenie osoby nieśmiałej, lecz w rzeczywistości pragnie uwagi i potwierdzenia swojej wartości.

Szczególnie destrukcyjną formą narcyzmu jest jego złośliwa odmiana. Osoby o tych cechach wykazują skłonności do manipulacji, agresji i wyrachowanego wykorzystywania innych. Często przejawiają cechy antyspołeczne i nie odczuwają wyrzutów sumienia, a ich relacje opierają się na kontroli i dominacji.

Z kolei narcyzm społeczny to forma, w której osoba buduje swój wizerunek poprzez pozorne zaangażowanie w działalność charytatywną i społeczną. Choć na pierwszy rzut oka może wydawać się bezinteresowna, w rzeczywistości jej motywacją jest potrzeba uznania i podziwu otoczenia.

Poza indywidualnymi formami narcyzmu istnieją również jego odmiany odnoszące się do większych grup społecznych. Narcyzm zbiorowy polega na przekonaniu o wyjątkowości swojej grupy, narodu czy wspólnoty, co często prowadzi do dążenia do dominacji nad innymi.

Podobnym zjawiskiem jest narcyzm pokoleniowy, który opiera się na przeświadczeniu, że każde kolejne pokolenie jest bardziej narcystyczne od poprzedniego. Często wiąże się to z wpływem mediów społecznościowych, które sprzyjają autopromocji i poszukiwaniu uwagi.

Objawy narcystycznego zaburzenia osobowości

Diagnoza narcystycznego zaburzenia osobowości opiera się na określonych kryteriach – zgodnie kwalifikacją według ICD-10 – aby uznać, że ktoś cierpi na to zaburzenie, musi wykazywać co najmniej pięć z poniższych objawów:

  • nadmierne poczucie własnej wartości i oczekiwanie uznania – osoba z NPD często przecenia swoje osiągnięcia i domaga się podziwu, niezależnie od rzeczywistych zasług,
  • fantazje o wielkości, sukcesie i nieskazitelnej miłości – narcyz żyje w przekonaniu, że jest przeznaczony do czegoś wyjątkowego i zasługuje na życie pełne sukcesów,
  • przekonanie o własnej wyjątkowości – wierzy, że tylko elitarne osoby mogą go zrozumieć i otaczać,
  • potrzeba ciągłego podziwu – nieustannie poszukuje pochwał i aprobaty, a brak uwagi ze strony otoczenia może wywoływać frustrację lub gniew,
  • przekonanie o wyższości i szczególnych prawach – oczekuje specjalnego traktowania i uważa, że inni powinni dostosować się do jego potrzeb,
  • wykorzystywanie innych do własnych celów – traktuje ludzi instrumentalnie, czerpiąc korzyści z relacji bez uwzględniania potrzeb drugiej strony,
  • brak empatii – nie dostrzega uczuć innych lub uważa je za nieistotne, co często prowadzi do ranienia bliskich osób,
  • zazdrość i przekonanie, że inni mu zazdroszczą – narcyz może czuć zazdrość wobec sukcesów innych, jednocześnie wierząc, że wszyscy zazdroszczą mu jego rzekomych osiągnięć,
  • wyniosłość i arogancja – często traktuje innych z góry, okazując pogardę wobec osób, które uważa za mniej wartościowe.

Osoby z NPD często nie zdają sobie sprawy ze swojego zaburzenia, a ich zachowania mogą być interpretowane jako pewność siebie lub silny charakter.

Jakie są najczęstsze przyczyny NPD?

Narcystyczne zaburzenie osobowości nie ma jednej, jasno określonej przyczyny. Jest to złożony problem psychologiczny. Eksperci uważają, że jest ono wynikiem połączenia różnych czynników, które mogą kształtować osobowość i mechanizmy radzenia sobie danej osoby:

  • Czynniki genetyczne – uważa się, że pewne cechy narcystyczne, takie jak potrzeba podziwu czy poczucie wyższości, mogą mieć podłoże genetyczne. Osoby, których rodzice cierpieli na NPD lub inne zaburzenia osobowości, są bardziej narażone na rozwój tego zaburzenia.
  • Wychowanie i środowisko – w kształtowaniu osobowości bardzo ważną rolę odgrywa styl wychowawczy. Narcystyczne cechy mogą rozwijać się zarówno u dzieci zaniedbywanych, jak i tych nadmiernie chwalonych i idealizowanych. Brak zdrowych granic, nadopiekuńczość, surowe wymagania rodziców czy uzależnianie akceptacji od osiągnięć mogą prowadzić do zaburzonego obrazu własnej wartości.
  • Doświadczenia życiowe i trauma – osoby, które w dzieciństwie doświadczyły zaniedbania emocjonalnego, przemocy, nadużyć lub silnej krytyki, mogą rozwinąć mechanizmy obronne, które prowadzą do narcystycznych zachowań. Znęcanie się, prześladowanie lub toksyczne relacje w młodym wieku mogą zwiększać ryzyko rozwoju NPD w dorosłości.

Jak wygląda terapia osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości?

Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: Terapia osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości (NPD) jest trudna, ponieważ narcyz zazwyczaj nie widzi problemu w sobie – raczej w otoczeniu. Trafia do terapeuty najczęściej z uwagi na to, że utracił korzyści (finansowe, status itd.), pod wpływem motywacji zewnętrznej (ktoś im kazał np. Sąd) lub wtedy, kiedy traci dostęp do zasobów.  Narcyz więc rzadko angażuje się w terapię długoterminowo – często rezygnuje, gdy tylko poczują się „lepiej” lub gdy terapeuta zaczyna dotykać trudnych tematów.

Podczas psychoterapii terapeuta stara się zbudować zaufanie, unikając konfrontacyjnego podejścia, które mogłoby wywołać reakcję obronną (np. gniew, dewaluację). Terapia często skupia się też na zrozumieniu stosowanych przez narcyza mechanizmów obronnych. Ważnym celem terapeutycznym będzie też rozpoznanie i przepracowanie niskiej samooceny, która jest ukryta pod maską wyższości. Terapeuta pomaga narcyzowi zauważyć, że jego strategie (np. manipulacja) prowadzą do cierpienia, zamiast wzmacniać jego pozycję.

Czym różni się potoczne postrzeganie narcyzmu lub przejawianie cech narcystycznych od klinicznie zdiagnozowanego narcystycznego zaburzenia osobowości?

Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: Różnica między potocznym postrzeganiem narcyzmu a klinicznie zdiagnozowanym narcystycznym zaburzeniem osobowości (NPD) jest istotna, choć oba pojęcia odnoszą się do podobnych cech, takich jak potrzeba podziwu, egocentryzm czy dbałość o wygląd. Warto jednak zaznaczyć, że w codziennym języku termin „narcyzm” jest często używany w sposób zbyt ogólny i uproszczony. Potocznie narcyzem nazywamy osobę, która: ma wysoką samoocenę, pragnie być podziwiana, dba o wygląd i wrażenie, jakie wywiera na innych, oraz może wykazywać skłonności egocentryczne.

W sensie klinicznym o narcystycznym zaburzeniu osobowości mówimy, gdy cechy narcystyczne przyjmują postać trwałego wzorca zachowań, które są sztywne, niezmienne i mają negatywny wpływ na życie osoby oraz jej interakcje z innymi. W przypadku NPD te cechy są obecne przez całe życie, są silnie wyrażone i prowadzą do trudności w relacjach interpersonalnych oraz w adaptacji do zmieniających się okoliczności. Osoby z NPD nie potrafią elastycznie dostosować swojego zachowania do sytuacji, a ich sposób funkcjonowania w relacjach bywa manipulacyjny, co może prowadzić do kryzysów emocjonalnych.

Natomiast w przypadku osób, które dobrze funkcjonują, ale są przekonane o swojej wyjątkowości, mają duże ambicje, silną potrzebę osiągnięć i dbają o uznanie innych – jeśli te cechy nie zaburzają ich zdolności adaptacyjnych i nie prowadzą do problemów w relacjach, mamy do czynienia z narcystycznym stylem funkcjonowania, a nie z zaburzeniem.

Podsumowując, narcystyczny styl funkcjonowania dotyczy osób, które wykazują cechy narcystyczne, ale nie wpływają one destrukcyjnie na ich życie ani relacje. Natomiast narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD) to trwały, negatywny wzorzec funkcjonowania, który znacząco utrudnia życie danej osoby i jej otoczeniu.

Czy narcyz jest świadomy swojego zachowania?

Psycholog Patrycja Grzesikiewicz: To zależy. Może być świadomy swojego zachowania, ale nie widzieć w nim nic złego – np. wie, że manipuluje, ale uważa, że to uzasadnione. Może też działać automatycznie, bez refleksji – nie dostrzega, że rani innych, bo jego mechanizmy obronne są bardzo silne.

Jest też opcja, że osoba ta nie musi wiedzieć, że ma zaburzenie, żeby być świadomym swojego zachowania – wielu narcyzów nigdy nie idzie do psychologa, ale nadal świadomie stosuje np. manipulację czy dewaluację